Người giữ hồn gốm Chăm

Bình ThuậnGốm được nghệ nhân làm hoàn toàn bằng tay trên bàn xoay đứng, nung thủ công ngoài trời là nét đặc trưng của gốm Chăm làng Gọ.

Bà Hiệu đặt đôi tay trần lên đống đất sét đang nằm vô hồn trên bàn xoay gỗ dày như tấm thớt. Sau vài phút thì thầm với khách tham quan bằng ánh mắt vui vẻ, những nếp nhăn với đồi mồi trên da mặt bà nhường nhịn như căng lại, bà đặt tay lên đống đất sét, từ từ vận chuyển. bỗng nhiên chốc, đống đất vô hồn kia thành hình hài.

Kể từ lúc đặt tay lên đất, bà gần như không quan tâm tới mọi chuyện xung quanh. Những du khách từ phương xa cũng không để tâm tới gì khác, ngoài tập trung ngắm nhìn bàn tay người phụ nữ 80 tuổi nhịp nhàng theo từng thớ đất. Thật khó để hình dung, làm sao bằng đôi tay ấy, không khuôn mẫu, lại nắn nót biến đống đất thành chiếc chậu, tròn như trăng đêm rằm và không để lại bất kỳ tỳ vết nào chỉ sau vài phút. 

Rồi bà ngẩng mặt lên, cười nói với cả đoàn khách, về cuộc đời của mình, về nghề gốm đã theo bà ngót nghét 70 năm.

Nghề gốm cổ truyền là nét văn hóa quan yếu trong di sản của người Chăm. Theo thời kì, tới nay gốm siêng năng còn tồn tại chủ yếu ở làng Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) và làng gốm Bình Đức (tỉnh Bình Thuận). Làng gốm Bàu Trúc là nơi tới nổi tiếng với du khách trong và ngoài nước, còn làng gốm Bình Đức là điểm du lịch khá mới mẻ với nhiều du khách. 

Gốm Chăm Bình Đức còn được gọi là gốm Gọ, trong tiếng Chăm tức thị cái nồi. Làng nằm ở thôn Bình Đức, xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình, cách TP Phan Thiết hơn 65 km. tới đây, du khách có dịp chứng kiến nghệ thuật làm gốm theo phương pháp cổ truyền của những nghệ nhân Chăm. Xưa kia, nghề làm gốm chỉ dành riêng cho những người phụ nữ Chăm có tay nghề khéo.

Nghệ nhân Đơn Thị Hiệu mô tả quá trình làm gốm Chăm. Ảnh: Ngân Dương.

tới làng gốm Gọ, du khách thường được gợi ý ghé thăm nhà nghệ nhân Đơn Thị Hiệu (82 tuổi) để tham quan và nghe bà kể chuyện. Bà đã gắn bó với gốm gần 70 năm và được mệnh danh là người có tay nghề khéo nhất Bình Thuận. phụ vương mẹ mất sớm, từ nhỏ, bà đã mở màn đi học nghề trong làng, xem mọi người làm rồi học theo.

Nhờ sự siêng năng nhưng mà tay nghề của bà phát triển rất nhanh. Năm 1996, nghệ nhân từng được mời sang Nhật khách du lịch dạng trình diễn kỹ thuật nung gốm trong hội chợ về làng nghề truyền thống. Theo lời kể của bà, các nghệ nhân gốm Nhật khách du lịch dạng, Trung Quốc, Ấn Ðộ, Thái Lan, Philippines... đã rất khâm phục cách nung gốm thủ công ngoài trời của người Chăm.

Người Chăm làng Gọ không sử dụng lò nung gốm. Họ không sử dụng than, quạt gió nhưng mà vật phẩm vẫn chín đều, không vỡ, không nứt. Những vật phẩm gốm Chăm có nhì loại, gốm gia dụng như nồi, niêu, chảo... và gốm mỹ nghệ. Tuy nhiên, vật phẩm gốm gia dụng được người dân nơi đây ưa thích hơn.

Quy trình làm gốm truyền thống của người Chăm bao gồm nhiều khâu, bà Hiệu gọi nghề này "vất vả nhưng mà bán chẳng được bao nhiêu". trước tiên là việc chọn đất và lấy đất. Dân làng phải đi hơn chục cây số để tìm vùng có đất sét tốt. Đất sét thường được lấy ở độ sâu 2 m, có màu vàng óng ánh như pha với kim loại. Đất mang về được chất thành đống, đập cho nát vụn, tưới nước rồi ủ trong 2 ngày cho đất thật dẻo. Sau đó, đất được mang ra nhồi, khi nhồi pha trộn thêm một tỉ lệ cát mịn vừa đủ, vì vậy gốm Chăm vừa có độ dẻo, vừa có độ giòn.

Sau khi đất mềm nhuyễn, nghệ nhân lấy một khối đất sét nhỏ, đưa lên bàn xoay đứng, cao tới bụng. Du khách sẽ thấy đây là nét riêng của gốm Chăm, bởi vì khi tạo hình, người làm gốm sẽ đi vòng quanh vật phẩm để tạo hình thay vì ngồi và xoay như cách làm gốm ở nhiều nơi khác. Khi vật phẩm đã thành hình sẽ được phơi khô một ngày dưới nắng. Nghệ nhân sử dụng khoanh tre mảnh và miếng giẻ nhỏ chà xát vật phẩm cho thật bóng, tròn, sau đó mang ra bãi nung ngoài trời. Thông thường người Chăm có một bãi nung tập thể và khoảng 3 - 4 ngày, mọi người sẽ dồn vật phẩm lại để cùng nung. 

Đất sét ở Bình Thuận không chịu được nhiệt độ cao của lò nung nên phải đưa ra ngoài trời, lợi dụng sức gió. Người thợ xếp xen kẽ lớp gốm, tới lớp củi pha rơm. "Trời nắng, gió to nung gốm rất đẹp, chín đều. Còn nếu trời mưa sẽ ko đều, có khi mưa hốt nhiên thì hỏng hết, nồi, niêu lại trở về thành đất", bà Hiệu san sẻ. 

Bằng đôi mắt kinh nghiệm của những người nung gốm, họ sẽ biết lúc nào vật phẩm chín để vớt ra. bởi vì nếu để nhiệt độ lên cao hơn, vật phẩm sẽ bị méo, hoặc một nửa chín một nửa sống. Kỹ thuật nung cần những người giỏi, có tay nghề cao thì vật phẩm mới đẹp. Nếu muốn xem quá trình nung gốm, vào mùa hè du khách nên tới vào khoảng 10h30 bởi vì đây là lúc nắng lớn và có gió nên người thợ sẽ thường nung vào thời kì này. 

Hoa văn trang trí gốm Chăm cũng rất rất dị. Người Chăm sử dụng phẩm nhuộm tự nhiên từ lá cây, trái cây rừng hoặc đất đỏ. Họ nhặt nhạnh lá cây, vỏ cây trên rừng, mang về ngâm nước khoảng 5 - 6 ngày. Lúc vớt gốm ra, họ lấy nước vẩy lên vật phẩm, tạo thành những vệt hoa văn màu đen, đỏ tình cờ. 

Những vệt hoa văn từ phẩm màu tự nhiên trên gốm Chăm. Ảnh: Ngân Dương.

Vuốt nhẹ mái tóc đã bạc trắng, bà Hiệu nhíu mày và cười: "Mất 4 ngày mới hoàn thành được một vật phẩm. Các công đoạn lấy củi, lấy đất, lấy đồ màu rất vất vả nên sau này mọi người đi làm văn phòng cả. Giờ trong làng chỉ còn khoảng 3 - 4 hộ làm gốm". 

Cuộc sống văn minh với nhiều vật phẩm nhôm, sành sứ công nghiệp ra đời nên mọi người ít có nhu cầu sử dụng gốm. Tuy nhiên, tình yêu của bà Hiệu dành cho gốm Chăm mấy chục năm nay không thay đổi, dù nghề gốm lắm nhọc nhằn.

Nghệ nhân Đơn Thị Hiệu vẫn còn tới Trung tâm trưng bày văn hóa Chăm trên địa bàn xã để trình diễn kỹ thuật làm gốm cho du khách tham quan và một số đoàn nghiên cứu. Ngoài ra, bà cũng truyền nghề cho nhiều người trong thôn Bình Đức, để họ có thể tiếp tục phát triển nghề gốm và giới thiệu với du khách. Đôi mắt bà vẫn sáng lên khi kể về gốm, và gốm vẫn đóng một phần quan yếu trong đời sống văn hóa của người Chăm. 

Ngân Dương

Theo: https://khachsanthanhdong.com/